Ngoài các điều kiện về độ tuổi, tính tự nguyện và không thuộc trường hợp cấm kết hôn thì năng lực hành vi dân sự là một điều kiện quan trọng để nam nữ có quyền đăng kí kết hôn theo quy định của Luật hôn nhân và gia đình năm 2014. Vậy thế nào là năng lực hành vi dân sự và mất năng lực hành vi dân sự?
Theo quy định của điều 21 BLDS 2015, “Khi một người do bị bệnh tâm thần hoặc mắc bệnh khác mà không thể nhận thức, làm chủ được hành vi thì theo yêu cầu của người có quyền, lợi ích liên quan hoặc của cơ quan, tổ chức hữu quan, Tòa án ra quyết định tuyên bố người này là người mất năng lực hành vi dân sự trên cơ sở kết luận giám định pháp y tâm thần”. Quy định này cho thấy chỉ khi có quyết định tuyên bố của tòa án có hiệu lực thi hành thì một người mới bị coi là mất năng lực hành vi dân sự. Do vậy, mặc dù có thể bị bệnh tâm thần hoặc mắc bệnh khác dẫn tới không thể nhận thức, làm chủ được hành vi của mình nhưng không (hoặc chưa) có quyết định tuyên bố của tòa án có hiệu lực rằng họ bị mất năng lực hành vi dân sự thì nam nữ vẫn có quyền đăng kí kết hôn nếu thõa mãn các điều kiện kết hôn khác.
Quy định một người chỉ bị coi là mất năng lực hành vi dân sự khi có quyết định của Tòa án và không được kết hôn đã dẫn đến nhiều hậu quả pháp lý khác nhau. Theo quy định của luật HN&GĐ, một bên nam nữ kết hôn có thể bị hủy kết hôn do trái pháp luật nếu một trong hai bên bị tòa án tuyên bố bị mất năng lực hành vi dân sự. Tuy nhiên, trên thực tế, không có trường hợp nào cha, mẹ của người bị bệnh tâm thần lại yêu cầu Tòa án tuyên bố con mình bị mất năng lực hành vi dân sự để không được quyền kết hôn. Nhiều ý kiến cho rằng đây chính là điều bất cập của quy định hiện hành về cấm kết hôn đối với người mất năng lực hành vi dân sự.
Từ đó, kéo theo các hệ lụy trong gia đình khi có một bên vợ chồng bị tâm thần hoặc mắc các bệnh khác dẫn tới không thể nhận thức, làm chủ hành vi của mình. Đó là các câu chuyện thương tâm như: người bệnh tâm thần gây ra các vụ án thương tâm, làm hại ngay cả vợ con của mình; xảy ra tình trạng người tâm thần là người hành hung nhưng cũng có thể là nạn nhân của bạo lực gia đình bởi người bạn đời của họ; hay tình trạng con sinh ra có khả năng nhận thức không bình thường do yếu tố di truyền.. Từ những cơ sở đó, để ngăn chặn những hậu quả xấu có thể xảy ra, Pháp luật HN&GĐ cần ban hành cơ chế quy định về năng lực hành vi dân sự khi đăng ký kết hôn như cần quy định việc kiểm tra sức khỏe và có giấy chứng nhận sức khỏe của cơ quan y tế có thẩm quyền trước khi kết hôn hoặc khi thấy một trong hai bên nam nữ có biểu hiện không bình thường thì cán bộ hộ tịch cần yêu cầu họ xuất trình giấy chứng nhận sức khỏe của cơ quan y tế có thẩm quyền…
